จังหวัดแม่ฮ่องสอน (คำเมือง: ; ไทใหญ่: ) เป็นจังหวัดในภาคเหนือของประเทศไทย มีความโดดเด่นหลายลักษณะ โดยเฉพาะสภาพภูมิประเทศ ความหลากหลายด้านวัฒนธรรม และความหลากหลายของประชากรจากหลายกลุ่มชาติพันธุ์ นับเป็นจังหวัดที่สถิติน่าสนใจหลายอย่าง เช่น มีประชากรเบาบางที่สุดในประเทศ และมีประชากรน้อยมากเป็นอันดับ 5 ในขณะที่มีพื้นที่มากเป็นอันดับ 8 ของประเทศ

แม่ฮ่องสอนได้ชื่อว่าเป็น เมืองสามหมอก เนื่องจากมีสภาพภูมิประเทศเต็มไปด้วยภูเขาสูงสลับซับซ้อน สภาพอากาศมีหมอกปกคลุมตลอดเวลาส่วนใหญ่ของปี นอกจากนี้แม่ฮ่องสอนยังนับเป็นพื้นที่ปลายสุดด้านตะวันตกของประเทศ คือที่เส้นแวง 97.5 องศาตะวันออกในเขตอำเภอแม่สะเรียง (ตะวันออกสุดของประเทศ อยู่ที่อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี ที่ 105.5 องศาตะวันออก)

ถ้ำผีแมน

ที่ตั้ง : ต. สมป่อง อ. ปางมะผ้า  ริมทางหลวงหมายเลข 1095 ข้าง รพ. ปางมะผ้า 
ตั้งอยู่ริมทางหลวง เป็นแหล่งที่พบโลงศพมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์ที่เรียกว่าผีแมน

ถ้ำลอด

ที่ตั้ง : ต. ถ้ำลอด ห่างจาก อ. ปางมะผ้า 8 กม. 
ถ้ำขนาดใหญ่ยาวกว่า 500 ม. มีลำน้ำลางลอดผ่าน ต้องเดินสลับกับนั่งแพไม้ไผ่เข้าไปเพื่อชมเสาหินและหินตุ๊กตาที่สวยแปลกตา

น้ำตกผาเสื่อ

ที่ตั้ง : ต. หมอกจำแป ห่างจากตัวเมืองแม่ฮ่องสอน 25 กม. 
น้ำตกที่เกิดจากสายน้ำไหลผ่านลาดหินกว้างสูงกว่า 20 ม. คล้ายเสื่อที่คลี่ออกคลุมผาหิน

น้ำตกหมอแปง 

ที่ตั้ง : บ้านหมอแปง ต. แม่นาเติง 
น้ำตกสามชั้นซ่อนตัวในหุบเขา มีแอ่งน้ำใหญ่เหมาะสำหรับลงเล่นน้ำ

น้ำพุร้อนท่าปาย

ที่ตั้ง : บ้านท่าปาย อ. แม่ฮี้ 
น้ำพุร้อนที่ผุดขึ้นจากลานหินแล้วไหลเป็นลำธารน้ำอุ่น แวดล้อมด้วยป่าสักท่ามกลางขุนเข

บ้านน้ำเพียงดิน

ที่ตั้ง : ต. บ้านน้ำเพียงดิน อ. เมือง 
หมู่บ้านไทยใหญ่ที่เป็นจุดนั่งเรือท่องเที่ยวลำน้ำปาย และแวะชมกะเหรี่ยงคอยาว

บ้านรักไทย

ที่ตั้ง : ต. หมอกจำแป่ ห่างจากตัวเมืองแม่ฮ่องสอน 44 กม.
ชุมชนชาวจีนฮ่อติดชายแดนพม่า มีบริการขี่ม้าชมไร่ชา ชิมอาหารจีนยูนนานและชาอู่หลง

บ้านห้วยเสือเฒ่า

ที่ตั้ง : บ้านห้วยเสือเฒ่า ต. ผาบ่อง ห่างจากตัวเมืองแม่ฮ่องสอน 12 กม.
ชุมชนกะเหรี่ยงคอยาวที่เข้าถึงได้ง่ายที่สุด มีประมาณ 30 ครอบครัว

พระตำหนักปางตอง

ที่ตั้ง : บ้านห้วยมะเขือส้ม ต. หมอกจำแป่
ร่มรื่นด้วยไม้ใหญ่และแปลงไม้ดอก อากาศเย็นสบายตลอดปี

วัดจองคำและวัดจองกลาง

ที่ตั้ง : ถ. ชำนาญสถิตย์ ห่างจาก ถ. ขุนลุมประพาส ประทาณ 100 ม. 
(08.00-18.00 น.) วัดแฝดกลางเมืองแม่ฮ่องสอนที่มีสถาปัตยกรรมเก่าแก่น่าชม ด้านหน้าวัดเป็นสวนสาธารณะหนองจองคำที่มีมุมถ่ายภาพสวยงามมาก

วัดพระธาตุดอยกองมู

ที่ตั้ง : บนดอยกองมู ห่างจากใจกลางเมือง 1.6 กม. 
วัดสำคัญคู่เมืองแม่ฮ่องสอน มีพระธาตุเจดีย์ทรงเครื่องแบบมอญเป็นสัญลักษณ์ ตั้งอยู่บนดอยจึงเป็นจุดชมทิวทัศน์เมืองในหุบเขา

ดอยแม่อูคอ

ที่ตั้ง : บ้านแม่อูคอ ต. แม่อูคอ ห่างจาก อ. ขุนยวม 27 กม. 
ทุ่งบัวตองที่งามที่สุดในประเทศ ในช่วงต้นฤดูหนาว ต้นบัวตองที่ขึ้นปกคลุมเทือกเขาหลายลูกจะผลิดอกเหลืองอร่ามไปทั่วพื้นที่หลายพันไร่ มีจุดชมทิวทัศน์ทุ่งบัวตองกว้างไกล

ชา
แหล่งปลูกใหญ่อยู่ที่บ้านรักไทย มีทั้งชาชิงชิง ชาเบอร์ 12 ซึ่งนำมาอบและผลิตเป็นชาอู่หลงก้านอ่อน ชาเขียว และดอกชาอบแห้งที่นำมาชงได้เช่นเดียวกับใบชา

วิธีเลือกซื้อ ก่อนตัดสินใจซื้อควรทดลองชิมเสียก่อน ส่วนใหญ่ร้านจำหน่ายชา จะชงให้ชิมก่อนซื้อ ชาอู่หลงจะมีกลิ่นหอมเฉพาะตัว ลักษณะใบจะแห้งเป็นก้อนกลมเล็กๆ เมื่อใส่น้ำร้อนจะคลี่บาน ควรเลือกชาที่ผนึกในถุงสุญญากาศ จะได้ชาที่มีคุณภาพ ชาอู่หลงก้านอ่อนจะมีราคาแพงสุด

ถั่วแปยี ถั่วแปหล่อ ข้าวซอยตัด
เป็นของกินเล่นที่มีชื่อเสียงของแม่ฮ่องสอน ถั่วแปยี ถั่วแปหล่อ เป็นถั่วชนิดต่างๆ ที่นำมาจากพม่า รสชาติคล้ายถั่วเหลืองแต่เม็ดใหญ่เนื้อค่อนข้างแข็ง วิธีการทำถั่วแปยีคือ การทอดน้ำมันจนเหลืองกรอบ ส่วนถั่วแปหล่อนั้นคั่วทั้งเปลือกใส่เกลือ ส่วนข้าวซอยตัดซึ่งทำจากเส้นข้าวซอยเคล้าน้ำตาลมะพร้าว ตัดเป็นก้อนสี่เหลี่ยม รสชาติหวานมัน

นอกจากนี้ยังมีของกินอื่นๆ เช่น เมล็ดทานตะวันอบแห้ง งาโบ๋ เป็นน้ำตาลอ้อยเคี่ยวจนเหนียวแล้วโรยงาคล้ายแตงเม แปโหย่ ขนมถั่วตัดแบบแม่ฮ่องสอน ทำจากน้ำตาลอ้อยใส่ถั่วแปยี ซึ่งส่วนใหญ่ขนมเหล่านี้มักขายอยู่ในร้านจำหน่ายของฝาก หรือที่ตลาดเช้าในตัวเมือง

วิธีเลือกซื้อ เลือกที่ผลิตใหม่และลองชิม หากเป็นของเก่าเก็บ ถั่วแปยีจะมีกลิ่นหืน ส่วนถั่วแปหล่อจะแข็งมาก ถ้าเป็นข้าวซอยตัดที่เก็บไว้นานจะไม่กรอบ ร่วนซุย มีกลิ่นหืน

เสื้อผ้าคนไต

มีจำหน่ายตามร้านจำหน่ายของที่ระลึก เสื้อสตรีชาวไตจะมีีขนาดเล็กเข้ารูป กระดุมป้าย หลากสีสัน ส่วนซิ่นทอจากฝ้าย สีพื้น มีลายที่ชายผ้า เสื้อผู้ชายเป็นเสื้อแขนกระบอก ผ่าหน้า ทอจากฝ้ายเนื้อหยาบ ใส่กางเกงสะดอ ตัวโคร่ง คนไตมักสวมชุดพื้นเมืองไปวัด

วิธีเลือกซื้อ เสื้อผ้าพื้นเมือง มีทั้งตัดเย็บจากผ้าฝ้ายทอมือของชาวบ้าน บางร้านย้อมสีธรรมชาติ แต่เนื้อค่อนข้างหนากับชนิดที่ตัดเย็บด้วยผ้าทอจากโรงงาน ซึ่งเนื้อผ้าจะบางกว่า สีสันสดใส ส่วนใหญ่เป็นชุดพื้นเมือง มีการประยุกต์ใส่ลวดลายใส่กระเป๋าเพิ่มเข้าไป แต่ยังคงลักษณะเสื้อเข้ารูปกระดุมป้ายอยู่ การเลือกซื้อขึ้นอยู่กับรสนิยม ความพอใจ

หมวกกุบไต

เป็นหมวกที่มีลักษณะเฉพาะของท้องถิ่น สานด้วยกาบไผ่ หรือใบลาน ตรงกลางเป็นกรวยแหลม ชายลาดลง คนไตใช้ใส่ไปนาหรือไปวัด ทำงานกลางแจ้ง นับเป็นหมวกที่มีเอกลักษณ์ นักท่องเที่ยวนิยมซื้อกลับไปเป็นของที่ระลึก

หัตถกรรมชาวเขา

เป็นสินค้าที่มีจำหน่ายมากที่สุดทั้งผ้า ทอ เสื้อ กระเป๋าย่าม ทอด้วยฝ้าย ย้อมสีธรรมชาติของชาวกะเหรี่ยง แวะชมที่ร้านจอ โกะ อีโค่ เทร็ก ถ. ขุนลุมประพาส ใกล้สี่แยกไปวัดหัวเวียง กระเป๋าผ้าปัก เครื่องประดับแบบชาวม้ง หรือลีซอ มักวางขายตามจุดชมทิวทัศน์ต่างๆ หากไปเที่ยวชมหมู่บ้านกะเหรี่ยงคอยาว ก็สามารถเลือกชมผ้าทอ เสื้อแบบกะเหรี่ยง ห่วงทองเหลือง กำไลโลหะที่ตีด้วยมือ สร้อย ลูกปัดต่างๆ สนนราคาไม่แพง

วิธีเลือกซื้อ งานหัตถกรรมชาวเขาที่ผลิตออกมาจำหน่ายมากที่สุด เป็นผ้าของชาวเขาเผ่าม้ง ทำขายเป็นกุรุสแบบกึ่งอุตสาหกรรม มีรูปแบบคล้ายๆ กัน ทั้งในแม่ฮ่องสอน เชียงใหม่ หรือแม้แต่ ถ. ข้าวสาร ในกรุงเทพฯ เสื้อผ้าทอของชาวกะเหรี่ยงเป็นสินค้าที่มีเอกลักษณะเฉพาะตัว ส่วนใหญ่ยังทอและตัดเย็บด้วยมือ ย้อมด้วยสีธรรมชาติดูสวยงาม

เครื่องจักรสาน

ส่วนใหญ่เป็นเครื่องจักสานไม้ไผ่ที่ใช้ในชีวิตประจำวันของชาวเขา เช่น ตะกร้า กระบุง เป็นต้น เมื่อซื้อมาแล้ว ควรนำไปแช่น้ำ 1-2 วัน แล้วผึ่งลมให้แห้ง เพื่อป้องกันมอด

วิธีเลือกซื้อ เลือกดูใบที่สานได้รูป ไม่มีมอดกัดกิน

เครื่องเงิน

มีหลากรูปแบบทั้งกำไล ต่างหู สร้อย หรือทำ เป็นลูกปัด เครื่องเงินเหล่านี้มักส่งมาจากเชียงใหม่ ที่เป็นงานหัตถกรรมของชาวเขา หรือของพื้นบ้านไม่มีจำหน่ายแล้ว

วิธีเลือกซื้อ เลือกลวดลายหรือแบบตามความพอใจ เงินที่นำมาจำหน่ายมักเป็นเงินผสมโลหะอื่นประมาณ 1-2 เปอร์เซ็นต์ เพื่อไม่ให้กำไลหรือเครื่องประดับนั้น ๆ อ่อนเกินไป เพราะเนื้อเงินแท้จะอ่อนมาก หากทดลองจับดูแล้วพบว่าของชิ้นนั้นแข็งเกินไป แสดงว่าผสมโลหะอื่นเข้าไปมาก

สินค้าจากพม่า

มีหลากหลายทั้งหยก อัญมณีต่างๆ มีจำหน่ายในร้านอัญมณีในตัวเมืองแม่ฮ่องสอนหนึ่งถึงสองร้าน นอกจากนี้ยังมีผ้าซิ่น หินอ่อน ไม้แกะสลักลวดลายแบบพม่า เครื่องเขิน สินค้าจากพม่าจะมีจำหน่ายมากหรือน้อยขึ้นอยู่กับสถานการณ์ชายแดนบริเวณนี้ด้วย

วิธีเลือกซื้อ ควรให้ผู้มีความรู้เกี่ยวกับอัญมณีช่วยดูให้ และควรซื้อจากร้านที่มีที่ตั้งแน่นอน บรรยากาศร้านน่าเชื่อถือ

เปลถัก

มีจำหน่ายที่ อ. ปาย เพียงแห่งเดียว ลักษณะเป็นเปลถักด้วยมือ ใช้ไนลอนสีสดใส มีขนาดใหญ่นอนได้หนึ่งถึงสามคน เมื่อโยงเชือกหัวท้าย คนนอนจะนอนตามขวาง ว่ากันว่าทำให้ไม่ปวดหลัง

วิธีเลือกซื้อ เลือกขนาดที่เหมาะกับการใช้งาน มีตั้งแต่ขนาดนอนได้สองถึงสามคน นอนคนเดียว และแบบใช้เดินทางพกพาสะดวก ลูกค้าหลักของร้านเป็นฝรั่ง เปลจึงมีขนาดใหญ่มาก จึงควรเลือกเปลขนาดเหมาะสม นอกจากนี้ควรตรวจสอบเงื่อนปมเชือกว่ามีการหลุดลุ่ย เก็บปลายเชือกดีหรือไม่

มีดพก

ร้านตีมีดขึ้นชื่ออยู่ที่ อ. แม่สะเรียง ผู้ที่ชอบเดินป่ามักแวะชมและเลือกซื้อไปใช้งาน หรือเป็นของฝาก ร้านที่เป็นที่รู้จักคือ ต. ช่างเหล็ก มีทั้งมีดพกแบบโบวี่ ขนาด 4 นิ้ว 5 นิ้ว เหล็กที่ใช้ทำมีดนั้นแข็งแกร่งคุณภาพดี

วิธีเลือกซื้อ ดูการเข้าด้ามกับตัวมีดที่มั่นคง ไม่คลอน เลือกซื้อมีดให้เหมาะกับการใช้งาน มีดใช้แล่เฉือน ใบมีดควรมีลักษณะบาง แต่ถ้าใช้ตัดฟันใบมีดควรหนา

แหล่งซื้อของฝาก

อ. เมือง

ถ. ขุนลุมประพาส

เป็นแหล่งรวมของร้านขายของฝากของแม่ฮ่องสอน มีร้านขายของฝากขนาดใหญ่ตั้งเรียงรายอยู่สองฟากถนน แต่ละร้านมีของฝากพื้นเมืองให้เลือกซื้อหลากหลายส่วนใหญ่เป็นงานหัตถกรรม เช่น เสื้อผ้าคนไต หมวกกุบ เครื่องจักสาน เป็นต้น เปิดขายตั้งแต่เช้าไปจนค่ำ
ถนนคนเดิน

เป็นถนนย่อยแยกไปจาก ถ. ขุนลุมประพาส ทางไปวัดจองคำและวัดจองกลาง ตอนเย็นถึงดึกจะมีร้านขายของที่ระลึกตั้งเรียงรายมีทั้งงานหัตถกรรม เครื่องประดับฝีมือชาวเขา เสื้อยืดที่ระลึก ของตกแต่งบ้าน ฯลฯ ในช่วงฤดูหนาวซึ่งเป็นฤดูท่องเที่ยวจะคึกคักมาก
บ้านรักไทย

เป็นแหล่งปลูกชาโดยคนจีนยูนนานที่อพยพมาอยู่อาศัยที่นี่ มีร้านขายชาจีนเรียงรายอยู่ริมอ่างเก็บน้ำกลางหมู่บ้าน ทุกร้านมีน้ำชาให้ชิมอย่างจุใจ เนื่องจากเป็นแหล่งผลิตราคาจึงถูกกว่าในตัวเมือง นอกจากนี้ยังมีบ๊วย ผลไม้เมืองหนาวดอง แช่อิ่มให้เลือกซื้อเลือกชิมมากมาย ร้านเปิดตั้งแต่สายๆไปจนค่ำ

อ. ปาย

บ้านสันติชล

อยู่ใกล้วัดน้ำฮู เลยไปประมาณ 1 กม.เป็นแหล่งที่อยู่ของคนจีนยูนนาน มีร้านอาหารจีนยูนนานและแหล่งขายชาจีนหลากหลายชนิด บ๊วยสารพัดรส ผลไม้ดองและแช่อิ่ม เปิดขายตั้งแต่เช้าจนถึงเย็น
ถนนคนเดิน

แหล่งซื้อของฝากและของที่ระลึกขนาดใหญ่ของปาย โดยจะมีร้านขายของแบกะดินและร้านในห้องแถวตลอดถนนสองเส้นทั้ง ถ. ชัยสงคราม และ ถ. รังสิยานนท์ มีทั้งของกินและของที่ระลึกแต่ที่เป็นที่นิยมของนักท่องเที่ยวคือเสื้อยืดสกรีนลายเก๋ๆ และโปสการ์ดรูปถ่ายสถานที่ท่องเที่ยวในปายหรือลวดลายสัญลักษณ์ของปาย นอกจากนี้ยังมีของที่ระลึกอื่นๆ มากมายส่วนใหญ่เป็นงานแฮนด์เมด เปิดขายตั้งแต่เย็นจนถึงดึก ในช่วงฤดูท่องเที่ยวจะเนืองแน่นไปด้วยนักท่องเที่ยว

อ. แม่สะเรียง

ศูนย์ศิลปาชีพ

ตั้งอยู่บน ถ.แม่สะเรียง-แม่ฮ่องสอน ก่อนถึงตัวเมืองแม่สะเรียง เป็นแหล่งรวมของฝากของทั้งจังหวัดแม่ฮ่องสอน ไม่ว่าจะเป็นผ้าฝ้ายทอมือย้อมสีธรรมชาติในโครงการพระราชดำริ เครื่องจักสานฝีมือชาวเขา เครื่องเงิน ชา แปยี แปหล่อ เครื่องสำอางจากภูโคลน ที่นี่เปิดตั้งแต่ 09.00-17.00 น.